Jon Salaberri proiektua egiteko, bi lan nagusi egin nituen: alde batetik garai hartako informazio-iturriak arakatu (egunkariak, aldizkariak, ikus-entzunezko artxiboak…), eta, bestetik, elkarrizketatu Jon ezagutu zuen jendea.
Guztira zortzi lagun elkarrizketatu nituen, tartean familiartekoak, lagunak eta lankideak. Baita orduko zenbait arduradun ere, berarekin harremana izan zutelako.
2015eko martxoaren 4a zen, eta Arrasateko kultura etxera joan ginen, Kulturate, bertan elkarrizketa hau egitera. Tokiko bilduma izeneko gelan sartu ginen, eta hantxe egin genuen berba, kanpoan euria ari zuen bitartean. Hasieran Idoiak erantzun zituen galderak, Gorrotxa geroago etorri zen-eta.
Galdera. Noiz eta non jaio zen Jon?
Erantzuna. Jon Arrasaten jaio zen 1961eko apirilaren 13an, Erdiko kalearen 10.ean, gaur egun loteria saltzen den tokiaren gainean. Aita Juan Jose Salaberri zen, harakina eta Arrasateko Udaleko langilea. Ama, berriz, Juanita Martinez de Lagos, Soraluzekoa izatez. Jon hirugarrena zen, bost anai-arrebaren artean, ze bi oso goiz hil ziren, lehena (nire bikia) eta txikiena. Azken hau ez dakigu benetan hil edo desagertu egin ote zen, jaio eta berehala gutako inork ez zuen-eta ikusi. Hortaz, hiru anai-arreba hazi ginen elkarrekin: Jon, Isidor eta ni.
Galdera. Arrasate pasealekura etorri aurretik Erdiko kalean bizi izan zineten?
Erantzuna. Ez. Han alokairuan bizi ginen, behean aita eta aitonaren harategia zegoela. Baina egun batean arazoak izan genituen etxeko jabearekin, eta irten egin behar izan genuen handik. Aita Arrasateko Udaleko langilea zenez, udalak etxebizitza bat utzi zigun San Joan auzoan, Arrasaten bertan. Eta han urte dezente egin genuen, hamabost urte bai.
Galdera. Noiz joan zineten Arrasate pasealekura bizitzera?
Erantzuna. Nik 19-20 urte nituela, hor nonbait. Aita 1979an hil zen, abuztuan, eta, oker ez banago, urte horretako Gabonetan joan nintzen etxe berrira, Arrasate pasealekura. Bai amak eta baita aitak ere garbi zuten etxea erosi behar genuela, gu hara joan eta San Joan auzokoa libre uzteko.
Galdera. Zuen amak zelan hartu zuen berria, Jon seropositiboa zela?
Erantzuna. Ez genuen asko hitz egiten horri buruz. Ama kezkatuta zegoen ez zuelako Jon ondo ikusten. Bazekien drogen munduan zebilela sartuta, baina uste dut ez zekiela nola lagundu. Ez genuen horretaz hitz egin, baina pentsatzen dut, bere ama izanda, ez zuela bat ere ondo hartuko. Egizu kontu: gaixotasunak ez zuen bat ere irudi onik, sekulako beldurra zebilen horren inguruan, eta kutsakorra omen zen. Hiesaren inguruko informazio guztia negatiboa zen. Ama handik hiru urtera hil zen, 1988an.
Galdera. Eta zuk, Idoia, zelan hartu zenuen berri hori, Jon seropositiboa zela?
Erantzuna. Zerbait espero nuen, banekien-eta zertan zebilen. Hasieran, beldurrez, hori bai: ez genekien ondo zer zen hori, ni berarekin bizi nintzen… Mamu asko zebilen horren inguruan: hori ezin duzu ukitu, bestea… Hasieran, horrela. Gero onartu egin nuen, bera ere lanean hasi baitzen horren inguruan.
Galdera. Bera orduan ez zen heroinomanoa, ala bai?
Erantzuna. Ni Irlandatik itzuli nintzenean, 1989an, orduan bazen heroinomanoa. Oso txarto ikusi nuen, eta orduan esan nion: “horrela ezin da jarraitu. Nahi baduzu elkarrekin bizi gaitezen, zerbait egin beharko duzu”. Orduan hitz egin zuen Markinako osaba-izekoekin, ea joan zitekeen hara denboraldi bat igarotzera, eta horixe egin zuen. Han zegoela, egon zen denboraldi bat ezer hartu barik, eta hasi zen sekulako kalenturarekin. Haluzinazioak ere izan zituen. Txagorritxura joan ginen, eta han izan zen denboralditxo bat, eta handik aurrera ez zuen ezer hartu.
Galdera. Zure harremana Jonekin ona zen? Hori galdetzen dizut, zeren Rifi-rafe saioan, ETB2an —1993ko kontuez ari gara—, Jonek esan zuen hiesa garatu zuenetik aldatu egin zela, eta zurekiko harremana ere, hobetu egin zela.
Erantzuna. Aurretik sekula ez nuen izan harreman potentea berarekin. Gainera, heroina hartzen zuenez, ni “plasta” samarra izaten nintzen berarekin, ea horrela segitu behar zuen bere bizitzarekin. Igoal ez nion eskaini aukerarik leku jakin batera joateko: “Bide horretatik segitu nahi duzu? Bada nik neurea egingo dut”. Horrelakoa zen gure arteko harremana. Nik ez nuen onartzen berak egiten zuena, baina begiratu nuen beste aldera. Gaixotu zenean, berriz, hasi nintzen denbora gehiago pasatzen berarekin, bera ere hasi zen gauza gehiago kontatzen bere proiektuen gainean. Kontua da harrezkero gehiago hitz egiten genuela.
Galdera. Aitor Iturriaga zuen laguna da, eta hark esan zidan Jon gaixotu zenean, nolabaiteko oreka aurkitu zuela bere bizitzan.
Erantzuna. Bai. Hasi zen gauzak partekatzen. Etortzen zen etxera, eta esaten zidan: “Begira, Idoia, pentsatu dugu aldizkari bat ateratzea, horrelakoa eta halakoa. Zer iruditzen zaizu?”. Eta ni ere hasi nintzen gehiago inplikatzen bere gauzetan.
Galdera. Hainbeste, ze presentzia moduko bat bihurtu zinen Jonen bizitzan. Jende askok gogoratzen zaitu Jonen ondoan: ospitalean, kalean, etxean…
Erantzuna. Bai. Batak bestea ekarri zuen. Gure arteko komunikazioa hobetu egin zen —ordura arte anai-arrebak ginen, baina beste barik— eta ni ere, modu naturalean, haren bizitzan inplikatu nintzen.
Galdera. Eta zu, Joxemari, Arrasate pasealekuan bizi zinen?
Erantzuna. Ez, ni Ferixalekuan bizi nintzen. Asteburuetan Idoiak jatetxe batean egiten zuenez lan, orduan egoten nintzen ni Jonekin. Hori azken bi urteetan, hor nonbait.
Galdera. Une batean, Jon zaintzeko ardura hartu zenuen. Hori zer izan zen, pentsatu bako gauza, ala hausnartu behar izan zenuen horretara iristeko?
Erantzuna. Pentsatu bakoa. Elkarrekin bizi ginen, berak laguntza behar zuen, eta beste barik.
Galdera. Bera kezkatu egiten zen zure dedikazio ia esklusiboaz, eta horrela adierazi zuen elkarrizketa batean.
Erantzuna. Hori seguruenik izan zen gurasoak falta zirelako. Amaren rola hartu behar izan nuen: egin egin behar da, eta nik egingo dut.
Galdera. Gaixo moduan zelakoa zen Jon? Kanpora begira indartsua zen, jantzia eta koherentea bere diskurtsoan. Nik, behintzat, horrela ikusi dut bere adierazpenetan. Barrura begira, berriz, zelakoa zen gaixo moduan?
Erantzuna. Ona zen. Gaixo erraza. Ez zuen ezer exijitzen, eta dena eskertzen zuen. Gaixotu zenean —dio Joxemarik—, onartu egin zuen bere egoera, eta heldu egin zen, gauza guztietarako. Aurretik ez zen horrelakoa, baina gaixotu ondoren, tipo heldua zen. Eta sekula ez zen ezergatik kexatu. Eskertu, berriz, bai, egiten zenion guztia. Esango nuke pozik bizi zela. Niri, behintzat, behin baino gehiagotan esan zidan eskertzen zuela zeukan gaixotasuna, horrek eman baitzion sendotasuna eta izateko beste era bat. Hala ere, bazekien zer zetorkion. Horretan izugarri miresten dut.
Bestetik —orain Idoia da hizlaria—, Jonek izugarri erretzen zuen, eta nik ez nuen nahi izaten berak etxean erretzerik . Batzuetan errieta egiten nion, etxeratu eta dena zigarrokinez beteta ikusita. Orduan hasi zen zigarrokinak ezkutatzen. Etxean aspalditik genuen laguntzaileak, berriz, eman egiten zizkion zigarroak, kalte handiagorik egingo ez ziotelakoan. Bakarrik geratzen bazen etxean, eta ezin zigarrorik eskuratu, hari deitzen zion hari gabeko telefonotik, laguntza eske: “Bego, etorri hona, ezin naiz-eta ailegatu zigarroetara”. Nik errieta egin, baina berak berea egiten zuen.
“Hala ere —zehazten dio Joxemarik—, barrutik kezkatuta egoten zunan hire bronkekin”. Etxean erre egiten zuen, eta Hies Ekimenean zegoenean ere bai. Orain, ekitaldi publiko batean egonez gero, egon zitekeen erre barik. Ondo bereizten zuen non erre, eta non ez. Baina gaixo moduan, oso erraza izan zen.
Galdera. Zuk, Idoia, euskara ikasi zenuen unibertsitatean hasi zinenean. Jonek egiten zuen euskaraz?
Erantzuna. Txikitan igoal bai, bi urterekin-edo. Baina gero, ahaztu egin zuen. Ikasi, gaztelaniaz egin genuen. Amak, bestalde, ez zekien euskara. Aitak bai, baina askoz ere denbora gutxiago egiten zuen etxean. Hortaz, etxeko hizkuntza gaztelania izan zen.
Galdera. Bera gai zen euskara ulertzeko?
Erantzuna. Bai. Beharbada zerbait sakona ulertzeko, ez. Baina elkarrizketa kasual bat, bai, harrapatzeko gai zen. Saiatu ere, saiatu zen behin baino gehiagotan egiten.
Nirekin, dio Joxemarik, askotan egiten zuen euskaraz. Ez zeukan hitz jario handirik, baina saiatzen zen. Haserretuz gero, berriz, erdarara jotzen zuen.
Asko irakurtzen zuen, dio Idoiak, baina dena gaztelaniaz. Nik dakidala, ez zuen ezer irakurri euskaraz.
Galdera. Zuen etxea, Arrasate pasealekukoa, Hies Ekimenaren bigarren bulegoa izango zen, ezta?
Erantzuna. Ez, ze Hies Ekimenaren bulegoa behean zegoen, etxe ondoan. Ekartzen zituen gauzak etxera irakurri edo bukatzeko, baina egun osoa egoten zen behean. Gaizki jarri zenean (1994ko apirilean), orduan ez zen behera joaten. Orduan bai, etortzen ziren batzuk, Telle edo Josu, hitz egin edo bisita egitera.
Eta oso harro zegoen, eransten du Joxemarik, bere bulegotxoaz. Berak sortu zuen, eta oso beretzat hartzen zuen.
Jakina, dio Idoiak, bera ere nor zen bulego hartan, bazuen protagonismo bat han.
Galdera. Hainbat argazkitan, zuen izeko bi agertzen dira Jonen ondoan: oporretan, manifetan, etxean… Zer harreman mota zuten Jonekin?
Erantzuna. Izeko Dorita lanean ibili zen Coprecin erretiroa hartu arte. Bi urte Libian egin zituen, enpresak eramanda, eta gero hona itzuli zen, erretiratu arte. Eta, bai, orain konturatzen naiz leku guztietan agertzen dela. Urte luzez Zaldibar inguruan bizi izan zen, baina laneko azken urtean gurera etorri zen. Eta garai hartan, lanetik etorri eta denetik egiten zuen etxean: jatorduak prestatu, Jon zaindu, denetik. Beste izeko, berriz, Markinara joaten ginenean egoten zen gurekin.
Galdera. Kanarietako argazkian izeko biak agertzen dira Jonekin. Niri oso adierazgarria iruditu zait.
Erantzuna. Potentea, ezta? Argazkia oso ederra da. Hala ere, egonaldia bera gogorra izan zen, zeren Jonek katarroak harrapatu zituen, esfinterrak ere ez zituen ondo kontrolatzen, eta ez zeukan indarrik giharretan. Lan handia egin behar izan zuten Jonekin, baina eurak ezin poziago, erabat hartara. Auto bat alokatu, berau gidatu, lekuak bisitatu… denetik egiten zuten, Jon aldean eramanda. Erabat babestu zuten, sekulako maitasuna erakutsita.
Galdera. Eta koinatu moduan zelakoa zen?
Erantzuna. Mutil ona zen, alaia. Beti zeukan txisteren bat, tontakeriaren bat barre eragiteko, nahiz eta bera oso txarto egon. Oso ondo pasatzen nuen berarekin. Behin Sarara joan ginen, Lapurdira, han etxetxo bat egin baitzuten Jonek eta Idoiak, eta asteburua pasatzera joan ginen biok. Han dena egiten zitzaion gozo. Bueltan, berriz, sekulako kontrola Beran. Ni atera ninduten autotik, eta guardia zibil batek: “¿Y éste por qué no sale?”. Eta nik: “¿No ve cómo está?”. Sartu egin zen autora, eta uste dut ezagutu egin zuela, ordurako Jon leku askotan agertu baitzen, eta, inpresionatuta, esan zuen: “¡Que siga, que siga!”. Eta Jon barrezka, ondo baitzekien bere egoera kaskarrak ekarri ziola baimen berezi hura. Oso alaia zen. Bakarrik bere arrebarekin haserretzen zen, Idoiarekin. Berak oso garbi zituen gauzetan kontra eginez gero, aldiz, zezentxo ere jartzen zen, gogor defendatzen zuen berea. Baina, bestela, oso erraza. Azken aldian ipurdia ere garbitu behar izaten zitzaion, eta, horrelakoetan, berak apal-apal esango zizun sentitzen zuela halako beharlekuak ematea. Marabilla bat. Oso ideia aurrerazaleak zituen, gainera.
Galdera. Asko irakurtzen zuen?
Erantzuna. Asko. Eta bere gustuko idazleak ezkertiarrak izaten ziren. Ez zen nazionalista izan. Abertzalea igoal bai, baina ez nazionalista, munduko hiritartzat zuen bere burua. Nik esango nuke gorria izan zela. Comisiones Obreras sindikatuan ere ibili zen.
Galdera. Bere lagunak ere horrelakoak ziren?
Erantzuna. Ez dakit. Beste herri batzuetan ez dakit zelakoak izango ziren, baina Arrasaten urte batzuk lehenago drogak hartzen hasi ziren asko, gazte jantziak ziren, asko irakurritakoak, ameslariak. Batzuk homosexualak ere baziren. Eta horietako asko aurrerago seropositibo bihurtu ziren, Jon bezala. Idazle arraroak irakurtzen zituzten, ez best-sellerrak. Jonek entzuten zuen musika ere, ez zen ohikoa.
Galdera. Zer harreman izan zuen Leopoldo Panero poetarekin, garai hartan Santa Agedako psikiatrikoan zegoena?
Erantzuna. Izan zuten harremana, bai. Pako Bermejo Jonen laguna zen, bera ere mondragoetarra, eta sasoi batean Santa Agedan egin zuen lan. Badirudi han ezagutu zuela Panero. Eta, seguruenik, Jonek ere Bermejoren bidez ezagutuko zuen. Elkartu egiten ziren El globo rojo aldizkaria prestatzeko-eta. Panero oso berezia zen. Haren gauzak piperrik ere ez nituen ulertzen. Baina Jon egoten zen berarekin. Ordurako, gainera, berak irakurriak zituen anti-psikiatriari buruzko gauzak, eta hortik ere izango zuten zeresana.
Galdera. Esan didate Jon oso argazkilari ona zela.
Erantzuna. Bai, gaixotu zenean hasi zen argazkiak egiten, jo eta fuego. Dena, edo ezer ez. Horrelakoa zen Jon. Orduan buru-belarri hasi zen argazkiak egiten, laborategian errebelatzen… Santa Barbara muinoan dagoen dragoiari argazki bat egin, eta hargatik sari bat eman zioten.
Galdera. Zelan hil zen Jon?
Erantzuna. Hil zen egunean, medikua etorri zen Jon ikustera, ohean zegoela. Birikak urez beteta zeuzkan, eta arazoak zituen arnasa hartzeko. Joan aurretik, esan zidan okerrera joanez gero, deitu eta emango ziola pastilla bat, denbora eramangarriagoa egiteko. Biok geratu ginen etxean: Jon ohean, eta ni etxeko lanak egiten. Halako batean, bere logelara joan nintzenean ikustera zelan zegoen, hilda ikusi nuen. Horrela gertatu zen.
Galdera. Zelan hartu zuen heriotza? 1993an Argia aldizkarian eta 1994an Arrasate Press-en egindako adierazpenengatik, esan liteke bere ikuspegia aldatu egin zela: zenbat eta hurbilago ikusi, beldurra ere handiagoa.
Erantzuna. Nik ez nion aldaketarik ikusi heriotzaren aurrean, dio Joxemarik. Aldi hartan ni asko egoten nintzen berarekin, eta sendo ikusi nuen horretan. Esaten zuen bere kasuan heriotza zela berak eramandako bizimoduaren ondorio bat. Besterik ez.
Nik, berriz, dio Idoiak, ez nuen berba askorik egin horren inguruan. Beharbada une haietan izango zuen beldurra, baina ez zuen atera.
Galdera. Non lurperatu zenuten?
Erantzuna. Berak horrela eskatuta, bere gorpua erraustu egin genuen. Eta bere errautsak, hori ere berak eskatuta, hainbat lekutan barreiatu genituen. Bera hil eta hurrengo igandean, lagun talde batek agurra egin genion Leintz-Gatzagan, Dorletara bidean dagoen parke txiki batean. Bertan, Sagrario Lopez eta Josu Gallastegi lagunek hitz batzuk esan zituzten, txalaparta ere jo zuten. Baita haritz bat landatu ere, Jonen omenez. Eta ondoan dagoen zubitxo batetik, haren errautsen zati bat bota genuen, Deba erreka jaiotzen den lekutik hurbil. Beste apur batzuk Saran eta itsasoan banatu genituen, berak aukeratutako lekuetan.
Galdera. Jonen heriotzak zer oihartzun izan zuen?
Erantzuna. Jon hil eta biharamunean, Mariano Ferrerek goizetan Herri Irratian egiten zuen irratsaioan, Joni eskaini zion eguneko hitzalditxo edo editoriala. Geroago, El Mundo egunkarian artikulutxo bat eskaini zion: El gol de Nayim y Salaberri. Orduan denok gosaltzen genuen Marianori entzuten, halakoa zen haren itzala.
Galdera. Geroago omenaldi bat ere egin zioten herrian, ezta?
Erantzuna. Bai, abendu inguruan izango zen. Plazan ekitaldi bat egin zen haren omenez, Hiesaren Nazioarteko Eguna zela-eta. Hurrengo egunean, berriz, Amaia antzokian Batzen sariak banatu ziren, eta bat Joni eman zioten, elkarbizitzaren alde egin zuen lanagatik. Koadro bat izan zen, eta bertan lau esku agertzen ziren. Antzokia lepo egon zen, eta orduan abestu zuten Ruper Ordorikak eta Madrilgo kantari batek, Javier Alvarez. Ekitaldia aurkezten, berriz, Dani Arizala, Euskadi Irratiko esataria.
Galdera. Beste ezer gehituko zenukete?
Erantzuna. Nik azpimarratuko nuke bere ausardia, dio Joxemarik. Oso balientea zen. Behin esan zidan: “nik erabaki nuen drogekin ibiltzea, eta gero nik neuk erabaki nuen hori guztia uztea”. Kontsekuentea zen. Atsegina ere bazen. Eta janzteko orduan estiloa zeukan, bere estiloa. Baina hori gauza guztietan, janzteko bezala, irakurtzeko orduan, musika aukeratzerakoan… Jon zen.
Drogatan sartu zen, gehitu du Idoiak, ez dakit zergatik, baina sekula ez inori mina eragiteko asmoz. Behin igoal eramango zuen pitxar bat etxetik, hura saldu eta dirua jasotzeko, baina sekula ez zuen dirurik lapurtu, seguruenik soldata bat zeukalako. Sekula ez zuen nahi izan familian minik eragiterik, nahiz eta gu arduratuta egon bere egoeragatik.
2015eko otsailaren 16an elkarrizketatu nuen Jose Manuel Agud Aparicio doktorea, Barne medikuntzako zerbitzuburua Txagorritxuko Ospitalean, Gasteizen. Bera izan zen Jon Salaberriren medikua ospitale hartan.
Galdera. Zelan gogoratzen duzu Jon Salaberri?
Erantzuna. Oso ondo gogoratzen dut, itxuraz ere berezia zelako, mutil garaia. Sinpatikoa zen, hiztuna, eta gogoan dut bere arrebarekin etortzen zela. Ausarta izan zen, eta borroka egin zuen. Ordura arte ez genuen horrelakorik ikusi, gaixo hark protagonismoa hartu nahi zuen bere gaixotasunari zegokion guztian. Oso aktiboa izan zen, aktibismoa oso zabalduta zegoen garaian. Guretzat solaskide ona izan zen, duda barik. Nik maitasunez gogoratzen dut, eta pentsatzen dut beste batzuek ere horrela gogoratuko dutela.
Galdera. Hil baino urtebete lehenago, Jonek toxoplasmosi bat izan zuen. Zer da hori?
Erantzuna. Garuneko infekzio bat. Oso zabalduta dago mundu osoan. Frantzian, esate baterako, jendeak okela gordin asko jaten duenez, oso zabalduta dago, parasitoak horrelako bideak erabiltzen ditu-eta gure organismoan sartzeko. Kontua da pertsonaren sistema immuneak kontrolpean edukitzen duela parasitoa. Arazoa da sistema immunea motelduta daukaten pertsonekin, Jonen kasuan bezala. Kasu horietan, piztu egiten zaie, eta kaltea eragiten dute dauden lekuan. Joni, buruan.
Galdera. Garai hartan, zein izaten zen hiesdun baten bilakaera, behin gaixotasuna agertuta?
Erantzuna. Jonek eta beste gaixo askok antzeko bidea segitu zuten: gaixotasuna, infekzioak, tratamenduak, beste infekzioak… harik eta hiltzen ziren arte. Gure egitekoa zen denbora irabaztea, bizi-kalitaterik ahalik eta onena eskaintzea gaixoari, ospitaletik irten zedin. Baina egoera gogorra zen, tentsio handikoa, ze azkenean bazenekien botika berriak agertu ezean —eta hasiera hartan ez genuen uste hain bizkor agertuko zirenik—, hil egingo zirela.
Galdera. Oso zabalduta zegoen beldurra?
Erantzuna. Bai. Profesionalen artean, familiarren artean, eta GIB zuen jendearekin bizi zirenen artean. Hori zela-eta, ahalegin handia egiten genuen nabarmentzeko hiesdunen artean bizitzea ez zela arriskutsua. Orduak eta orduak egiten genituen esplikatzen zelan erabili lixiba higieneari eusteko, etab.
Galdera. Zelakoa zen giroa osasuneko profesionalen artean?
Erantzuna. Egoeraren larriak asko batu gintuen medikuak eta erizainak, eta baita gaixoak ere. Une larria zen, eta haientzat geu ginen mediku ia bakarrak, denetik egiten genuen-eta: familia-mediku, espezialista, aholkulari…
Galdera. Izan zenuten baliabide nahikorik gaixotasunari aurre egiteko?
Erantzuna. Alarma izugarria sortu zen, eta horrek eragin zuen behar ziren baliabideak jartzea. Pertsona bat behar zenuen? Bada kontratatu egiten zizuten bat. Aparteko orduak ere ordaindu egiten zizkizuten, garai hartan ordu asko sartu genituen-eta, premia halakoxea zelako. Urte gogorrak izan ziren, bai, gaixoentzat eta guztiontzat. Urte gogorrak eta apasionanteak.
Galdera. Iñaki Azkunaren urteak izan ziren.
Erantzuna. Bai, artean Iñaki Azkuna bera baitzen Osakidetzako burua. Ondo tratatu gintuen medikuak. Bitartekoak izan genituen, eta errespetua. Garai hartan, bestalde, Osakidetza ez zegoen hain burokratizatua. Posible zen Azkuna ikustea pasillo batean, eta berarekin hitz egitea, edo berari telefonoz deitu, eta berak telefonoa hartzea.
Galdera. Noiz aldatu zen egoera?
Erantzuna. 1996an, orduan agertu baitziren lehen anti-erretrobiral berriak, eta horrek izugarri jaitsarazi zuen hilkortasuna. Garai hartatik hainbat jende bizi da oraindik, ondo gainera. Zorionez, botika berriek izugarri aldatu zuten panorama.
Elkarrizketatu nuen Domi Korta 2015eko otsailaren 18an, Arrasaten, Uribarri auzoko erretiratuen etxean. Domi izan zen Jon Salaberriren lankiderik estuenetako bat Hies Ekimena proiektuan. Bere seme bat, Iñaki Ortiz Korta, 1995eko abenduan hil zen, Jon Salaberri laguna baino zazpi hilabete geroago, gibelean minbizia zuela.
Galdera. Noiz ezagutu zenuen Jon Salaberri?
Erantzuna. 1987 inguruan. Berak bilera bat antolatu zuen Mondragoeko gaztetxean, eta ni hara joan nintzen, haserre, nire bi seme drogazale zirelako, eta uste nuen gaztetxeak bazuela zerikusia horretan. Artean ez nekien Jon seropositiboa zenik, ez eta hiesa zer zen ere. Irtenbideak nahi nituen neure semeen drogazaletasuna konpontzeko, eta hasi nintzen Jonen kontra egiten. Berak entzun egin zidan. Amaitu nuenean, irten egin nintzen handik, negarrez. Bera atzetik etorri zen. Esan zidan leku duin bat bilatzen ari zela pertsona horiekin lan egiteko. Aitortu zidan bera ere gaixorik zegoela, gay zela, eta bikotekidea zuela. Orduan konturatu nintzen pertsona hura baliagarria izan zitekeela niretzat. Nire semeak ere hiesa zuen. Hori jakin zuenean, droga baztertu eta Jonekin hasi zen irteten.
Jonek ez zekien seropositibo ote zen drogatan ibili zelako, edo harreman homosexualengatik. Hori esan zidan. Orduan ikasi nuen idatzi gabeko kode bat: sekula ez aipatu jendearen esperientziak izen-deiturekin, jendea babesteko, ze askotan gu eskoletara joan aurretik, gaixoek kontatu egiten zizkiguten esperientziak, gure hitzaldietan erabiltzeko, baina ezin genuen izenik erabili.
Hainbat aldiz, denborak aurrera egin ahala, ez Jon, ez eta Iñaki ere, ezin ziren joan hitzaldiak ematera, ondo sentitzen ez zirelako, eta, orduan, ni hasi nintzen joaten, Jonek eskatuta. Gogoan dut lehen aldian Almenera joan ginela, Eskoriatzara. Jonek oso ondo prestatzen zituen hitzaldi haiek, ohar pilo batekin. Eta, ni joaten nintzenean, utzi egiten zizkidan oharrak, nik erabiltzeko, eta nik esateko teknizismo haiek neure hitzekin. Nik oso garbi nuen: berari deitzen ziotenez, nik beti haren izenean hitz egiten nuen.
Leku askotatik deitzen zigutenez —hitz egin genuen telebista handietan, txikietan, irratietan, eskoletan, gobernuz kanpoko erakundeek deituta, kultura elkarteek gonbidatuta…—, hasi ginen Donostiara joaten ikastaro batzuetara, geure buruak prestatze aldera. Hitz egin nahi genuen, segurtasunez. Itxaropena transmititu nahi genuen, itxaropenak gidatzen zuelako gure borroka.
Aldi gogorra izan zen, zeren hiesduna bazinen, ez zenuen eskubiderik lan egiteko (ez zizuten kontraturik egiten, edo hautsi egiten zizuten kontratua), ez bizitza asegururik egiteko, ez eta kreditu bat eskatzeko ere. Horregatik, Jonek ez zuen nahi izaten gaixoen erregistro estatalik egitea, horrek zabaldu egingo zuelako gaixoen estigma askoz ere gehiago.
Galdera. Zelan gogoratzen duzu Jon Salaberri?
Erantzuna. Amets gozo bat moduan gogoratzen dut. Jon zen arduratsua, azkarra eta amultsua. Izugarri zekien, eta bazekien egoten. Segurtasuna ematen zizun. Nire lekuan jarri ninduen. Jakinarazi zidan mugatu behar nintzela nire jendearekin bizitzera, eta irtenbide bat niretzat izan zitekeela lan egitea Hies Ekimena taldearekin, orduan ari ziren-eta elkartea sortzen.
Bera zen gure familia txikiko erdigunea. Utzi egiten zigun bere energia zurrupatzen. Nire bizitzaren une hartan, ezinbestekoa iruditu zitzaidan Jon. Sekula ez nuen haserre ikusi, nahiz eta motiboak izan horretarako. Borroka egiten zuen libre izateko. Behin, Jon, Iñaki semea eta hirurok Arrasateko kafetegi batera joan ginen. Bertan, mutilek kafesne bana hartu zuten. Amaitutakoan, zerbitzariak euren kikarak eta koilaratxoak jaso, eta zaborretara bota zituen, bai baitzekien Jon eta Iñaki hiesdunak zirela. Ni konturatu egin nintzen, eta esan nion hori eginez gero kikara eta koilaratxo piloa hondatuko zituela. Zerbitzariak begiratu, eta barkamena eskatu zigun. Orduan Jonek esan zion patxada izugarriaz: “Nik ez nituzke botako, sarri etorriko garelako. Hartu hori, sartu ontzi-garbigailuan, eta bertan txorrostada bat lixiba bota. Ez bakarrik gu gatozenean, aldian behin baizik”. Ez zegoen haserre, jakinarazten ari zitzaion gaixotasun hura oso zabalduta zegoela munduan, eta ez zuela baxera nahikorik izango horrela jokatuz gero, beraz, lixiba botata nahikoa zela seguru jokatzeko.
Galdera. Zelan eta noiz sortu zen Hies Ekimena?
Erantzuna. Esango nuke 1987an izan zela. Nire semeak orduan jakin zuen seropositiboa zela, baina Jonek ordurako hitz egiten zuen. Sortu zuten elkarte hori bertan aterpetzeko Mondragoeko hiesdunak —ezkutatu nahi ez zutenak, behintzat—, eta gizartean informazioa zabaltzeko, zelan prebenitu gaixotasuna. Jonek nahi zuen gaixoek baliagarri jotzea beren buruak. Horregatik, prestatu egiten ziren, etengabe ikasten gaixotasunari buruz, gero informazio hori etxean eta eskoletan zabaltzeko. Askoz ere gehiago zekiten euren osasunaren egoeraz, beraien gurasoek baino.
Baten bat gaixotzen zenean, medikuak gaixoarekin bakarrik hitz egiten zuen. Ondoren, gaixoak esaten zion medikuari norekin gehiago hitz egin: aita edo amarekin, anaia edo arreba batekin…, ez baitzen erraza izaten, ze gehienak drogatan zebiltzanez, jeneralean oso harreman eskasa izaten zuten etxekoekin. Hori ere lantzen zen Hies Ekimena elkartean, zelan landu harremanak familian eta inguruan, gaixoa babeste aldera.
Halaber, lantzen zuten gaixoak zelan babestu bere burua: drogak hartu behar bazituen, ez partekatzeko xiringarik, hasieran gehienek partekatu egiten zituzten-eta, jakin barik hori zela GIB transmititzeko bide bat, giza immuno eskariaren birusa; harreman sexualak izan behar bazituzten, kondoiak erabiltzeko. Eta lantzen zuten mezu etiko bat: sekula ez egin min inori. Alegia, zu kutsatuta baldin bazaude, ez beste inor kutsatu.
Hala ere, ez ginen gu bakarrik. Harremanak genituen Euskal Herriko elkarte guztiekin, hiesaren kontrakoak, eta Bermeon urtero egiten ziren jardunaldiei esker, baita Espainiako elkarteekin ere.
Galdera. Zelan egiten zenuten lan?
Erantzuna. Bilerak astearteetan egiten ziren, baina Jon eta biok egunero joaten ginen. Gainera, zelan bera han ondoan bizi zen, baten batek zerbait behar zuenean, txirrinari deitu, eta berehala jaisten zen.
Une batzuetan 20 bat lagun izan ginen bertan parte hartzen modu finkoan. Jende asko atenditzen genuen: telefonoz, edo aurrez aurre, ze jendeak zalantza asko zituen, eta guk argitu egiten genizkien zalantzok. Gainera, garai hartan gezurrezko informazioa ere hasi zen zabaltzen, eta gu saiatzen ginen hori guztia argitzen. Guk ere orduan ikasi genuen ez zirela berdinak kutsatzea eta isuraldatzea (contagiar eta transfundir). Alegia, zure ondoan hitz egiten nagoela, kutsa diezazuket katarro bat, baina inola ere ez giza immunoeskasiaren birusa. Horretarako, isuriak aldatu behar dira bi pertsonaren artean, xiringa bidez, edo sexu harreman bitartez.
Arrasateko Udalak lagundu egin zigun. Lokala utzita, eta urtero diru laguntza bat emanda. Bestetik, hitzaldiengatik jasotzen genuen dirua elkartean inbertitzen genuen, bidaiak eta gastuak ordaintzeko. Horrela egiten genuen aurrera.
Galdera. Zein izan zen gaixoen familien rola?
Erantzuna. Ezinbestekoa, baita gaixotasuna isilpean gorde nahi zutenentzat ere. Hala eta guztiz, ez ginen mugatzen etxean genituen gaixoengana. Sarri, ospitalera joaten ginen, Txagorritxura, gaua pasatzera espetxetik azkenetan eramandako gaixo terminalekin. Preso komunak ziren, ez zeukaten familiarik hemen, eta gu joaten ginen gaua eurekin pasatzera. Txandatu egiten ginen. Bakar-bakarrik zeuden, eta guk ez genuen gauza handirik egiten, baina haientzat gauza handia zen norbaitek euren eskua hartzea.
Galdera. Eta zer moduz medikuekin Txagorritxuko Ospitalean?
Erantzuna. Zoragarria zen bai bertako medikuek eta baita erizainek ere zelan zaintzen zituzten gure gaixoak. Lagun moduan tratatzen zituzten. Garai hartan, Arrasateko eta Gasteizko hiesdunak 4. eta 6. solairuetan egoten ziren.
2015eko otsailaren 24an elkarrizketatu nuen Josu Unanue Bilbon, astearte euritsu batean. Maiatzeko hauteskundeetan EH Bildu koalizioaren diputatugai nagusia zenez, Bilgunean hartu ninduen, EH Bilduk Arriaga parean duen egoitzan. Karpeta potolo bat ekarri zuen, bertan Jon Salaberriren garaiko prentsa zatikiak eta argazkiak zituela.
Galdera. Hasi aurretik, datu bat kontrastatu nahiko nuke zurekin. Egia izan liteke Jonek 1985ean jakin izana seropositiboa zela?
Erantzuna. Izan liteke, ze orduan hasi ziren analisiak egiten, antzemateko zeinek zeukan birusa. Nik ere orduan jakin nuen seropositiboa nintzela, baina ni lehenago kutsatu nintzen, Afrikan nenbilela itsasoan lanean.
Galdera. Noiz eta zelan ezagutu zenuen Jon Salaberri?
Erantzuna. 1989an ezagutu nuen, Bilbon, 2 de Mayo kalean. Bilera bat izan genuen hiesaren kontrako taldeok, eta hantxe. Uste dut preserbatibo bila etorri zela. Hasi ginen hitz egiten, eta konturatu ginen berdinak ginela. Harreman polita izan genuen.
Galdera. Zelan gogoratzen duzu?
Erantzuna. Itxuraz, ematen zuen ahula, baina indartsua zen, eta sekulako gogoa zuen gauzak egiteko. Oso ondo konpontzen ginen: Jon apalagoa zen, arrazionalagoa; ni, beroagoa. Talde ona egiten genuen. Horrezaz gain, erreferentea izan zen hiesaren kontrako borrokan. Behin, etxekoekin haserretu, eta beste etxebizitza batera joan nintzen bizitzera, Bermeon bertan. Jonek hori jakin zuenean, Bermeora etorri zen ni bisitatzera. Ez zuen nahi ni bakarrik eta bakartuta sentitzerik. Horrelakoa zen. Askotan Sara herrira gonbidatzen ninduen, Lapurdira, han etxetxo bat erosi baitzuen.
Galdera. Noiz izan zineten Londresen?
Erantzuna. 1991n izan zen, Londresen egin zen-eta Hiesaren inguruko V. konferentzia. Hango leloa berezia izan zen: Biktima izatetik, irabazle izatera! Jonek eraman zuen poltsa handi bat bete arropa. Badakizu, oso koketoa zen. Nik, berriz, poltsa txiki batean neraman dena. Galdetu zidan ea ingelesik nekien, eta nik, baietz, baina ez zen egia. Aireportutik irteteko, trena hartu genuen, baina gero oinez ibili ginen piloa, harik eta kale jendetsu batean planto egin zuen arte. Espaloiaren erdian, jarri egin zen poltsaren gainean, eta esan zuen: “Ez naiz mugituko hemendik, esaten didazun arte non dagoen gure hotela”. Gure artean izaten genituen halako ika-mikak, baina ondo konpontzen ginen. Londrestik gogoberrituta etorri ginen, auto-laguntza bultzatzeko prest. Hiesdunak boteretu nahi genituen, euren etorkizuna euren esku har zezaten. Horrek haustura ekarri zuen Bizkaiko batzordean. Orduan sortu zen T4 taldea Bizkaian, ez Bermeon, ze han Txo Hiesa taldea 1988tik ari zen lanean. Behin T4 taldea sortuta, 1992an hasi ginen topaketak antolatzen, berdinen artekoak, hiesari aurre egiteko.
Galdera. Gogoan duzu zelan agertu zen Jon Salaberri Eduardo Txillida eskultorea eta beste famatu batzuen ondoan?
Erantzuna. Bai. Kanpaina hori Euskal Autonomia Erkidegoan egin zen, herrialde bakoitzean bat. Araban egin zen Txema batekin, ez dut gogoratzen bere abizena, baina garai hartan berak koordinatzen zuen Araban Hiesaren Kontrako Batzordea. Gipuzkoan Jon bera atera zen kanpaina horretan. Bizkaian, berriz, ez zen egin, nik ez nuelako nahi izan kanpainan parte hartzerik. Zalantza nuen ea morboa sustatu nahi zuten kanpaina harekin, eta horregatik esan nuen ezetz.
Galdera. Noiz joan zineten Acapulcora? Zertara?
Erantzuna. 1993ko irailean joan ginen, han nazioarteko konferentzia bat egin zelako hiesaren inguruan. Londrestik indarberrituta itzuli baginen, Acapulcotik jota etxeratu ginen, han bazterkeriaren gordina bizi izan genuen-eta. Denbora guztian identifikazioak eraman behar genituen aldean. Parke batean ez ziguten utzi sartzen, hiesdunak ginelako. Konferentziaren inguruan egitekoa zen manifestazioa ere, bertan behera geratu zen. Eta, hotelean bertan, zerbitzariek zalantzak izaten zituzten guri zerbitzatu ala ez, gaixoak ginelako. Horrezaz gain, Jon gaixotu eta txarto jarri zen, sukarrak jota. Beldurtu egin ginen, uste baino lehenago ekarri beharko ote genuen etxera, ziurtatzeko hemen ganoraz artatuko zutela. Egun batean hoteleko gelan geratu zen, bakarrik, bilerara joan ezinik. Gu triste geratu ginen, eta berari eguna alaitze aldera, bueltatu ginenean, loreak lapurtu genituen beretzat inguruko lorategi batean, eskukada handi bat, eta eraman genizkion gelara. Izugarri poztu zen. Hura bukatutakoan, denok batera itzuli ginen, baina bera ez zegoen ondo.
Galdera. Zer ziren Bermeoko Topaketak?
Erantzuna. Bilerak ziren, eta udan egiten ziren, elkartzeko hiesaren kontra lanean genbiltzan guztiok. 1993an hasi ginen, eta bertan elkartzen ziren estatu espainiarreko talde mordoa, inportanteenak esango nuke. Denetik egiten genuen: hausnartu, eztabaidatu, esperientziak trukatu, herriko jendea inplikatu giza-kate luze batean… Bermeo laxo gorriz betetzen zen, bai etxeetan, eta baita jendearen paparretan ere. Amaieran, ziurtagiriak banatzen genituen. Hies Ekimenak ere parte hartzen zuen topaketa haietan, eta dozena erdi bat lagun bidaltzen zituen.
Galdera. Segitzen du Bermeoko taldeak lanean?
Erantzuna. Ez, desagertu egin zen.
Galdera. Zelan bizi izan zenuen Jonen heriotza?
Erantzuna. Bera hil zenean gauza asko apurtu ziren, ze ordurako bera erreferente bat zen. 1991tik aurrera, gaixo itxura izan zuen, baina indarra zeukan. Bera, Telle eta Domi izan ziren Hies Ekimeneko buruak, baina berak sekulako ahalmena zuen.
Galdera. Bera hil zen urtean 460 lagun hil ziren Hego Euskal Herrian hiesak jota.
Erantzuna. Baina horiek dira estatistika ofizialak. Nik uste dut garai hartan hainbat jende hil zela pneumoniak edo beste gaitzen batek jota, eta ez zirela estatistika horietan sartu, nahiz eta, oinarrian, hiesak eragin gaixotasun haiek. Nire iritzian, estatistikek diotena baino jende gehiago hil zen.
2015eko otsailaren 27an elkarrizketatu nuen Aitor Iturriaga, Kulturaten, Mondragoen. Hiru egun lehenago, Bilbon nintzela, berak deitu zidan, esateko hainbat material eta informazio zuela Jon Salaberriren inguruan, eta pozik hitz egingo zuela nirekin.
Galdera. Zelan ezagutu zenuen Jon Salaberri?
Erantzuna. Jon ni baino gazteagoa zen, sei bat urte. Baina bera eta bere familia etorri zirenean San Joan auzora bizi izatera, auzokide izan ginen hainbat urtez. Rollo ona zegoen familia bien artean. Gainera, harreman estua izan nuen Idoia haren arrebarekin. Giro hartan, Jon eta biok lagunak egin ginen; ez lagun minak, baina gure artean rollo ona zegoen.
Galdera. Zelakoa zen Jon?
Erantzuna. Oso zabala, batzuetan larregikoa ere bai. Eta ez zuen bat ere arazorik barruko gauzen inguruan berba egiteko. Noblea ere bazen. Egunen batean dirua eskatzen bazizun, seguru egon zintezkeen itzuli egingo zizula. Beste batzuekin ezin zinen fidatu, drogatan zebiltzalako, baina Jonekin, bazenekien zure atzetik ibiliko zela, dirua itzultzeko. Horrek egiten zuen Jon fidagarria. Ez da harritzekoa, ze familia zoragarria zuen: gurasoak, anai-arrebak, Markinako jendea… Denbora guztian oso babestuta egon zen.
Hala ere, Jonek bazuen beste alde bat. Errebelde eta exhibizionista ere bazen. Eta gustatu egiten zitzaion jendaurrean horrela agertzea. Jende gutxik aitortzen zuenean bere homosexualitatea, bera gai izan zen hori egiteko. Bere lankide batek esan zidanez, Eusko Jaurlaritzan zebilenean, Nekazaritza sailean, egun batean Jonek erabili zuen bertako iragarki taula bat bere homosexualitatearen defentsa egiteko. Horrelakoa zen, oso ausarta. Batzuetan, muturreko iritziak defendatu zituen, drogaren kontsumoa edo Mondragoeko droga saltzaile bat defendatuta, adibidez. Hori zela-eta, eztabaida latza izan zuen Roberto Sanpedro Pitote-rekin, berau orduan Arrasateko berriemailea La Voz de Gipuzkoa egunkarian. Aurrerago baina, uste dut konturatu zela gauzak ez zirela horrela. Zentzu horretan, uste dut hiesa agertu zitzaionean, zentratu egin zela. Gaixotasunak orekatu egin zuen mutila, nire ustez.
Galdera. Zuk igarri zenion aldaketa?
Erantzuna. Bai, errehabilitazioa egiten ari zela, berak kontatu zidan zelan droga saltzaileek lortzen zuten bertan sartu eta gaixoei droga saltzea. Berak ikusten zuen alperrik zela egindako lan guztia, ze droga ikusi ahala, barnekoak berau kontsumitzen hasten ziren. Eta salatu egin zuen egoera hura, Jonek. Ausartu egin zen. Oso koherentea zen: “Gu hemen gaude helburu batekin. Beraz, hemendik kanpo egon nahi duenak, alde egin dezala”.
Galdera. Zelan gogoratzen dituzu hasierako garaiak, Jon hasi zenean Portaloi ondoan jartzen plastikozko mahai batekin, bere txakurraren konpainian, informazioa banatzen hiesari buruz?
Erantzuna. Bera Portaloi ondoan agertzeak zirrara eragin zuen herrian. Guretzat ez, ezagutzen genuelako. Laguna nuenez, han ikusten nuenean, beragana hurbildu eta berba egiten hasten nintzaion. Gero baina, zenbait jende adinekok adierazi zidan kezkagarria zela Jon eta beste hiesdun batzuekin harremana izatea, gaixotasuna zabaltzeko zegoen arriskuagatik. Haientzat, oso deserosoa zen Jonek Portaloian agertzen zuen jarrera ausarta. Orduan ezjakintasun handia eta beldur handiagoa zegoen hemen. Horregatik, nire inpresioa da ez ginela pertsona asko hurbiltzen berarengana. Estigma hura zegoen, jende askok beldurra zuen…, baina bera tinko. Oso garbi zeukan.
Galdera. Nortasun handikoa zen?
Erantzuna. Bai. Eta, gainera, oso jantzia. Asko irakurtzen zuen, asko eztabaidatu. Musika ere, asko entzuten zuen. Hori bai, bere erara, oso berezia baitzen. Era horretako kontsumoetan oso berezia zen. Gogoan dut garai batean irakurri ere, ozen egiten zuela. Behin, bere etxera bisitatzera joan eta —erdaraz egiten genuen, berak euskara oso gutxi zekielako—, eta galdetu nion: “¿Qué haces, recitando?”. Eta berak: “Yo leo así para entender mejor”. Bere ustez, ozen irakurrita, hobeto aprobetxatzen zuen irakurketa.
Galdera. Zelan gogoratzen duzu Hies Ekimena?
Erantzuna. Hori Jonen bultzadagatik sortu zen. Gero beste batzuk apuntatu ziren, batzuk gaixoak; beste batzuk, ez.
Galdera. Esan didate Jon argazkilari ona zela.
Erantzuna. Bai, eta sariak irabazi zituen horrengatik. Santa Barbarako dragoiaren argazki batekin sari bat lortu zuen udaletxean. Reflex polit bat zeukan. Argazki zalea zen, bai. Beste batean, gogoratzen dut pastoral bat antzeztu zutela Monterronen, eta orduan egundoko erreportajea atera zuen, goitik aterata.
Galdera. Jon heroinomanoa, homosexuala eta hiesduna zen. Garai hartarako, ia-ia deabrua, ez?
Erantzuna. Horrela da. Horrekin apurtzen zituen eskema guztiak. Garai gogorrak ziren: droga, borroka armatua, borroka soziala…, oso urte gogorrak eta intentsuak ziren. Bakoitzak bere bidea egin zuen, eta Jonek bide hori hartu zuen.
Galdera. Nortasuna izan behar da, gero, halako giro batean aurpegia emateko, ez?
Erantzuna. Ezagutzen duzu Ruperren azken diskoa? Bertan abesti bat dago, Zerutik gertu ez da ondo egoten, eta pentsatzen dut kantu hori heroinarekin dagoela lotuta 3. Jatorriz, Dionisio Cañasek idatzi zuen, gaztelaniaz. Ezagutu dut zerua, dio, zelanbaiteko zeru artifiziala, drogak eragiten duena, baina gero errealitatearen apologia egiten du, eguneroko gauza txikiena. Hasieratik, entzun nuenetik kantuau, Jonekin lotu nuen, hark ere bide hori egin zuelako akaso. Horretan asko lagundu zion bere izateko moduak, ze gai zen horrelako gauza bati buelta emateko.
Galdera. Zergatik ahaztu dugu hain erraz Jon Salaberri?
Erantzuna. Ni ere harritu egiten naiz horrekin. Askotan pentsatzen dut esker txarreko gizarte batean bizi garela. Eta orain arte Wikipediak ez jaso izana Jon nor zen, larria da.
Galdera. Eta zelan gogoratzen duzu Osakidetzaren rola garai hartan?
Erantzuna. Garbi geratu zenean xiringak partekatzea gaixotasuna zabaltzeko bide bat zela, Osakidetza puntero izan zen, eta protokolo zorrotza jarri zuen, ez erabiltzeko xiringarik behin baino gehiagotan, odol transfusioetan, esate baterako.
Galdera. Noiz hasi zen prestigiatzen hiesaren kontrako borroka?
Erantzuna. AEBetan, adibidez, hori gertatu zen gaixo famatuak agertu zirenean: Rock Hudson, Magic Johnson, etab. Haiek aurpegia jarri zioten gaixotasunari. Eta Jonek gauza bera egin zuen hemen. Hala ere, ahaztu egin dugu, nahiz eta hiesa ez den desagertu. Alderantziz, azken aldian seropositiboen kopurua gora egiten ari da berriro.
Jose Antonio Ardanza lehendakari ohia kanpoan zegoenez, 2015eko martxoaren 18an telefonoz egin genuen elkarrizketa. Entzun ez zen primeran egiten, baina nahiko ondo moldatu ginen.
Galdera. 1993ko martxoaren hasieran Bilbon izan zinen, hiesaren inguruko kongresu bat inauguratzen. Bertan, agertokira igo eta besarkatu egin zenuen Jon Salaberri. Zelan gogoratzen duzu momentu hura?
Erantzuna. Garbi-garbi gogoratzen dut, niretzat une berezia izan zelako, hunkigarria. Apropos besarkatu nuen Jon, nahi nuelako hori egin. Garai hartan Eusko Jaurlaritzan ardura handia genuen hiesarekin, gizartean era guztietako zurrumurruak ari ziren-eta zabaltzen, gaixo bat ukitzea nahikoa zela norbera kutsatzeko, eta horrelakoak. Durangon, gainera, guraso talde batek mehatxu egin zuen seme-alaba guztiak aterako zituztela euren ikastetxetik, baldin eta bertan ume seropositibo bat onartzen bazen. Artean Iñaki Azkuna zen Osakidetzako sailburua, eta oso sentsibilizatuta zegoen gai horrekin, ni moduan, ze Arrasateko alkate izan nintzenean, neska-mutil asko zebilen drogatan sartuta, eta familia askotan sekulako arazoak sortu ziren.
Galdera. Ezagutzen zenuen Jon Salaberri aurretik?
Erantzuna. Bai, Arrasatetik ezagutzen nuen, bere adineko beste asko moduan, berak ere drogak kontsumitzen zituelako. Garai hartan guraso asko etortzen zitzaizkidan esplikatzera etxean zelako infernua bizitzen ari ziren, seme-alabaren bat toxikomanoa zutelako. Batzuek lapurtu egiten zuten etxean, beste batzuek gurasoak jo…, sekulako dramak. Guraso haiek nigana etortzen ziren herriko alkatea nintzelako, abadea banintz bezala. Jonen aita ere ezagutu nuen, udaletxean zebilen lanean, baina ez nuen harreman berezirik izan harekin. Iruditzen zait, orduan beste askok bezala, larregiko errespetua ziola alkateari, eta ez zen nigana hurbiltzen hitz egitera.
Galdera. Aurrez zenekien Jon Salaberri Bilbon izango zela kongresu hartan?
Erantzuna. Bai, egitaraua azaldu zidatenean, esan zidaten bertan Arrasateko mutil bat izango zela, hiesduna, bere lekukotasuna emateko. Orduan jakin nuen Jon Salaberri zela. Garai hartan hiesdunak baztertu egiten zituzten leku askotan, izurria balute bezala, jendea beldur zen-eta, ukitzeaz batera kutsatu egingo zirela. Horregatik, sartu nintzenean aretoan, eta ikusi nuenean bera nigana hurbiltzen, sekulako besarkada eman nion, nahi nuen-eta jendeak ikustea hiesdun bat besarkatzea ez zela arriskutsua. Iñaki Azkunak ere horixe esaten zidan. Azpimarratu nahi nuen hiesdunak ezin direla baztertu.
Galdera. Jonek zelan hartu zuen zure besarkada?
Erantzuna. Eskertu egin zidan nik egindako keinua. Egia esan, ni ere pozik geratu nintzen. Uste dut momentu hartan Jonek beste zentzu bat eman nahi ziola bere bizitzari, han eta hemen bere lekukotasuna emanda.
2015eko martxoaren 31n elkartu nintzen Txerra Bolinaga RIP musika taldeko kidearekin Arrasaten, Kulturate kultur etxean. Presa zuen berriz ere Gasteizera joateko, gaur egun hantxe bizi baita, eta puntual agertu zen hitzordura, pauso arinez. Elkarri eskua eman, iruzkin pare bat egin, eta berehala piztu genuen grabagailua, elkarrizketa honi ekiteko.
Galdera. Jon Salaberri baino urte bete gazteagoa zinen. Ezagutu zenuen?
Erantzuna. Bera 1961ekoa zen, eta ni 62koa. Eta bai, ezagutu nuen, asko. Bere anaia gurekin ibiltzen zen kuadrillan, eta uste dut hortik izan genuela lehen aldiz elkarren berri, nahiz eta orduan tratu berezirik izan ez. Geroago bai, hiesa agertu zenean, orduan harreman oso polita izan genuen. Niri asko lagundu zidan, zeren garai hartan ni armairu barruan nengoen, eta bera ez. Konfiantza nuen berarekin, eta lagundu egin zidan hainbat gauzatan, nire homosexualitatea zela-eta. Arrasaten giroa itxia zen, eta berak emana zuen pausoa. Ni, berriz, artean ez nintzen ausartzen. Horretan erreferente bat zen niretzat. Beste kontu batzuetan, musika esate baterako, gustu desberdinak genituen: ni rockeroa, eta bera ez. Batzuetan adarra jotzen zidan horren inguruan —“Zu eskegita zaude, txo!”, esango zidan—, baina, bestela, harreman ona genuen.
Galdera. Zelakoa zen Jon Salaberri?
Erantzuna. Oso alaia eta irudimentsua. Baita anarkikoa ere. Beti zuen irribarrea aurpegian.
Galdera. Puntua aldizkarian esan zenuen Arrasaten ezkutu samar eraman zenuela zeure homosexualitatea. Zelakoa zen orduan giroa Mondragoen gai horren inguruan?
Erantzuna. Oso giro matxista, baina ez Mondragoen bakarrik. Beste herri askotan ere bai. Franco hil ondoren, beharbada Bilbon eta beste hiriburuetan giroa apur bat bestelakoa zen, aukera gehiagorekin, baina herrietan, esan dizudana. Gure artean Jonek emana zuen pausoa, bere homosexualitatea agerian jarrita, ez zuen inolako arazorik horretaz hitz egiteko, eta horrek animatu egiten gintuen beste batzuk, zeren gure artean denetik zegoen: batzuk armairutik irtenda, baina beste batzuk, oraindik ez. Berriro diotsut: herrian giroa itxia zen, eta aukera gutxi genuen sexua beste modu batean bizi izateko.
Galdera. Ito egiten zinen Mondragoen?
Erantzuna. Ez horrenbeste. Hala ere, airea behar nuen. Gasteiz aspalditik ezagutzen nuen, eta izugarri gustatzen zitzaidan: zabala zen, alternatiboa, gaztetxeak zituen, irrati libreak…, oso mugimendu interesgarria zuen, eta bertan sortu genuen Gaytasuna elkartea. Zaila zen hori guztia Arrasaten antolatzea. Ez dut ezetz esaten, hemen ere denetarik baitago. Hala ere, irteteko premia nuen. Nire gurariak bete nahi nituen. Hala ere, arrasatear sentitzen naiz, eta harro nago horrekin.
Galdera. 80. hamarkadan zerk eraman zituen hainbeste gazte heroinaren besoetara?
Erantzuna. Ez geunden konforme generaman bizitzarekin, baina ez ginenez sentitzen artalde, eten egin nahi izan genuen horrekin guztiarekin. Horregatik, hasi ginen esperimentatzen denekin: drogak, etabar. Oso erraza zen, gainera, droga eskuratzea. Garbi daukat ez naizela damutzen horiek guztiak probatu izanagatik. Hori bai, drogak menpekotasuna ere eragin dezake, eta horretan jausten bazara, bada arazoak izan ditzakezu.
Bestetik, hau hipotesia baino ez da, baina poliziak ere izan zezakeen zerikusia harekin. Hemen giroa oso politizatua zegoen, eta haientzat erosoagoa zen hemengo gazteak drogaren menpe egotea, zeren oso erraza zen droga eskuratzea; Arrasaten ez hainbeste, baina bai Bilbon, Gasteizen edo Mirandan. Gasteizen baziren polizia batzuk gamelu izan zirenak. Uste dut droga erabili zutela kontrolatzeko hemen zegoen mugimendu soziala, eta uste dut neurri batean lortu zutela helburua. Garai hartako jende piloa dagoeneko ez dago gure artean, hil egin zen. Bestetik, menpekotasunak ez dizu uzten funtzionatzen bizitzaren beste esparru batzuetan.
Galdera. Belaunaldi politizatua zineten?
Erantzuna. Gure abestietan politika eta politikarien kontra egiten genuen, esanez kaka bat zirela, baina hori ere bada politika egiteko modu bat. Apurtu nahi genuen politika egiteko zenbait modurekin, nahiz eta guk ere kontraesanak izan. Ez ginen sentitzen militante politiko ortodoxo moduan, baina gure hitzek eduki politiko eta soziala zuten. Bestalde, bizi egiten genuen gure abestietako hitzek ziotena, hor ez zegoen poserik.
Galdera. Hiesa eta beronen ondorioak bistaratzeak ekarri zuen ondoriorik drogatan zebiltzan gazteen artean?
Erantzuna. Hasieran ez genuen informaziorik, eta farmaziek ere ez zuten xiringarik ematen. Geroago, 90. hamarraldian, hiesa agertu zenean, horrek ekarri zuen heroinaren kontsumoa jaisten hastea. Jonek, adibidez, behin eta berriro esaten zigun ez partekatzeko xiringarik, bestela egitea arriskutsua zela. Orduan jendea hasi zen beste gauza batzuk probatzen, baina ordurako engantxatuta zeudenak, horiek segitu egin zuten. Guk ere egin genituen astakeriak, eta, behin baino gehiagotan, partekatu egin genituen xiringak.
Galdera. 80. eta 90. hamarkadetan sentitu zenuten herritarren arbuiorik zuen bizimoduagatik?
Erantzuna. Gu ez ginen baztertuak sentitzen. Taldean mugitzen ginen batetik bestera, eta babestuta sentitzen ginen geure giroan. Baliteke zenbaitentzat itxura beldurgarria izatea, baina ni, behintzat, oso baketsua izan naiz beti.
Galdera. Zelan inplikatu zineten hiesaren kontrako borrokan?
Erantzuna. Jonek esanda, banuen hiesaren kontrako batzordeen berri, zehatzago Gasteizkoarena, eta hara joan nintzen 1993an. Ordurako alboratua nuen droga, eta batzordekoei oso ondo zetorkien nire laguntza, ezagutzen nuelako mundu hura. Horrela bada, eskaini zidaten harrerako etxebizitza batean sartzea, preso kutsatuekin batera, haiei laguntzeko.
Galdera. Gogorra, ezta?
Erantzuna. Bai. Hasieran banuen beldurra, baina gero konturatu nintzen haiek premia izugarria zutela besteon laguntza jasotzeko. Nire lagun asko hil egin ziren hiesak jota, eta, horregatik batez ere, konpromiso handia nuen kausa horrekin. Geroago, RIP taldearekin kontzertu bat egin genuen hiesaren kontra, Portu-rekin egin genuen azkena, eta hango etekinen zati handi bat, eta ondoren atera genuen CDaren salmentena, hiesaren kontrako batzordearentzat izan zen.
Galdera. Artean Jon Salaberri bizi zen, ezta?
Erantzuna. Bai. Ni Gasteizen ibili arren, bagenuen harremana. Gaixorik zegoela, bere etxera ere etorri nintzen, Arabako zenbait lagunekin, Jonek jende asko ezagutzen baitzuen han.
Galdera. Arrasatetik Gasteizera aldatzeak lagundu egin zizun zure burua askatzen. Arrasate lehen bezain estua ikusten duzu gaur egun?
Erantzuna. Ez. Gaur egun oso gustura etortzen naiz hona, nahiz eta oraindik ere ikusten dudan kanpotik datorrenari hemen beste modu batean begiratzen zaiola. Gainera, Jul-en heriotza dela-eta, berreskuratu dut harremana jende askorekin. Eta askotan etortzen naiz. Ikusten dut, gainera, hemen badirela gauza interesgarriak: Kulturate, gaztetxea…, eta jendea mugitzen dela. Lehen baino gauza interesgarri gehiago dago gaur egun hemen. Pentsamoldeari dagokionez, berriz, hor ikusten ditut diferentziak, ze Gasteizen dena konpartitzen dugu, oso jende desberdinarekin. Eta hemen hori ez da hainbeste gertatzen. Beharbada oso molde batekoak gara, baina Gasteizen horrela estimatzen gaituzte, esaten digute gu ez garela giputzak.
Galdera. Laster 20 urte beteko dira Jon Salaberri hil zela. Atzera begiratuz gero, zelan ikusten dituzu urte haiek?
Erantzuna. Hiru urte lehenago eten egin nuen denarekin, erabaki bainuen droga uztea. Ordurako drogarekiko menpekotasun oso gogorra nuen, eta zirt edo zart egitea erabaki nuen. Borroka horretan, premia ikusi nuen hemendik alde egiteko.
Galdera. Inoiz begiratu duzu atzera eta esan diozu zeure buruari: “Ostia, zer hurbil egon nintzen heriotzatik!”?
Erantzuna. Bai, noski. Baina hori egunero esaten dut. Begira zer gertatu zitzaion Jul-i: bete-betean zaude, eta, pun, bazoaz. Edozein momentutan gerta daiteke edozer gauza. Batzuek boleto gehiago izango dute, osasunagatik-eta. Horregatik, behin eta berriro esaten dut carpe diem, egunean bizi eta disfrutatu.
Galdera. Pozik ikusten zaizu.
Erantzuna. Bai, ez naiz kexatzen. Baditut nire kontraesanak, baina, jasotako egurkadak gorabehera, aurrera egiten dugu. Gainera, oso babestua sentitzen naiz. Jul hil ondoren, mezu izugarri piloa jaso nuen, Euskal Herritik eta kanpotik. Alegia, ez nagoela bakarrik. Eta gustatzen zaidana egiten dudanez, bada tira.
Galdera. Gaur egun non egiten duzu lan?
Erantzuna. Elean, eskubide zibil eta politikoen aldeko mugimendu batean, sostengua ematen epaiketa politikoak jasaten dituzten herritarrei. Hor nabil. Musika ere ez dut erabat utzi.