Joan den mendean, 90. hamarraldiaren lehen erdian, Jon Salaberri mondragoetarra izan zen hiesdunen aldeko militanterik ezagunena Hego Euskal herrian. Bera ere hiesduna, errotik aldatu zuen bere bizitza gaitza agertu zitzaionean. Handik aurrera, beste modu batean erabili zituen ordura arteko errebeldia eta exhibizionismoa. Jarri zituen bere misio aurkitu berriaren mesedetan, lan egiteko bera bezalako hiesdunen alde, gizarteak albora ez zitzan.
Ausardiaz gogorarazi zigun hiesa gure arazoa ere bazela, eta denon lana zela gaixotasunari ahalik eta modurik duinenean aurre egitea, berau gainditzeko.
Jon Salaberri ez zen santua, behar ere ez, baina humanitate-lezio galanta eman zigun gaixotasuna hesiaren beste aldetik ikusten genuenoi. Hauxe da haren bizitza.
Jon Salaberri Arrasaten jaio zen, alde zaharrean, Erdiko kaleko 10. zenbakian. Aita Juan Jose Salaberri zuen, harakina eta Arrasateko Udaleko langilea. Ama, berriz, Juanita Martinez, Soraluzen jaioa eta txikitan, Gerra zibilaren ondorioz, Frantzian bizi izandakoa. Jon Salaberri hirugarrena zen bost anai-arrebetan. Hala ere, euretariko bi oso goiz hil ziren, Edurne lehenengoa eta Eneko txikiena, nahiz eta azken hau jakin ez benetan hil edo desagertu egin ote zen, gurasoek ez baitzuten ikusi jaio ondoren. Hortaz, Jon beste bi anai-arrebekin hazi zen: Idoia, bera baino zaharragoa, eta Isidor, bera baino gazteagoa.
Jaio eta bost bat urtera, familia San Joan auzora pasatu zen bizitzera, Arrasateko Udalak utzitako etxebizitza batera. Bertan salaberritarrek hamabost bat urte egin zuten, harik eta aita hil ondoren, Arrasate pasealekura pasatu ziren arte, familiak erositako etxera.
Lehen ikasketak San Viator ikastetxean egin zituen, Mondragoen bertan. BUP eta COU, berriz, Arrasateko Institutuan.
Ikasketak amaitu berritan, soldadutzara joan zen, Jakara, eta hantxe egin zituen 14 hilabete.
Soldadutza amaituta, 1983an lan deialdi batera aurkeztu zen, Eusko Jaurlaritzak deitutakoa. Azterketa gainditu, eta lanean hasi zen Nekazaritza sailean. Argia aldizkariari aitortu zionez, heroina hasi zen hartzen lehen diruak irabazten hasi zenean, garai hartan beste gazte askok bezala, bai Arrasaten, eta baita Euskal Herriko herri askotan ere: “Hogeita bi urte nituela, dirua irabazten hasteak heroina hartzeari ematea ekarri zuen”.
Arrebaren hitzetan, bere anaiak lana egiten zuen, eta bere dirua zeukan; etxean, berriz, sekula ez zuen dirurik ostu heroina erosteko. Hala ere, etxean atsekabetuta bizi ziren, ikusita senidea drogaren menpe bizi zela.
Jon Salaberri, izaeraz, irekia zen, eta erraz egiten zituen harremanak. Jose Manuel Agud Txagorritxun izan zuen medikuak ere gogoan du hiztuna zela, eta oso aktibista.
“Hala ere —dio Aitor Iturriaga sasoi bateko lagunak—, Jonek bazuen beste alde bat. Errebelde eta exhibizionista ere bazen. Eta gustatu egiten zitzaion jendaurrean horrela agertzea. Jende gutxik aitortzen zuenean homosexuala zela, bera gai izan zen hori egiteko. Bere lankide batek esan zidanez, Eusko Jaurlaritzan zebilenean, Nekazaritza sailean, egun batean Jonek erabili zuen bertako iragarki-taula bat bere homosexualitatearen defentsa egiteko. Horrelakoa zen, oso ausarta. Batzuetan, muturreko iritziak defendatu zituen, drogaren kontsumoa edo Mondragoeko droga saltzaile bat defendatuta, adibidez. Aurrerago baina, uste dut konturatu zela gauzak ez zirela horrela”.
Izugarri irakurtzen zuen, eta politika gustatzen zitzaion. Ezkerreko ikuspegi batetik, eztabaida luzeak izaten zituen lagunekin. Geroago, lanean zebilela Gasteizen, Comisiones Obreras sindikatuan aritu zen, eta Enpresa Batzordeko kide izan zen Eusko Jaurlaritzan. Idoia arrebaren iritziz, sentiberatasun handikoa zen, eta, irakurtzeaz gain, idaztea ere gustatzen zitzaion, batez ere kontu pribatuak. Eguneroko bat idazten zuen, gaur egun, berak horrela eskatuta, Josu Unanue adiskide bermeotarrak gordetzen duena.
Badirudi hiesa agertu zitzaionean, gaixotasunak orekatu egin zuela Jon bere iritzietan, Aitor Iturriagaren ustez, orduan zentratu baitzen.
1985ean, Osakidetza hasi zenean lehen analisiak egiten jakiteko zenbat jendek zuen Giza Immunoeskasiaren Birusa (GIB), Jon Salaberrik jakin zuen bera ere seropositiboa zela. Hala ere, ez zion heroina hartzeari utzi. El Mundo egunkariari aitortu zionez, “drogaren morroi zarenean, gainerako guztia sekundarioa da, heriotza bera ere bai”.
Urte batzuk geroago, Berlingo horma erori zen urte berean, Salaberri gaizki hasi zen sentitzen. Orduan, arrebak bultzatuta, behin betiko utzi zuen heroina, baina handik lasterrera jakin zuen hiesa garatu zuela, Hartutako Immuno Eskasiaren Sindromea. Garai hartan sekulako triskantzak egiten ari zen mundu osoan, bereziki heroinazale, odol transfusioa behar zuten gaixo eta homosexualen artean. Lana utzi zuen Eusko Jaurlaritzan, Nekazaritza sailean, eta pentsiodun bihurtu.
Ordura arte errebelde eta exhibizionista samar jokatu bazuen, hiesa agertu zitzaionean, bai berak eta baita bere orduko lagunek ere uste izan zuten gaixotasunak lagundu ziola zentzua aurkitzen bere bizitzari.
Hala ere, Jon Salaberri ez zen Rock Hudson, Magic Johnson edo Freddie Mercury, jende ezin famatuagoa mundu osoan, beren bizitzaren une batean aitortu zutenak hiesa zutela. Aldiz, bere kasuan hiru adjektibok markatzen zuten besteen aurrean: heroinazalea, homosexuala eta hiesduna. Gainera, Jon gorria zen. “Ez zen nazionalista izan, —dio bere arrebak. “Abertzalea igual bai, baina ez nazionalista, munduko hiritartzat zuen bere burua”.
Hortaz, famatuen zerutik baino areago, baztertuen infernutik zetorren Jon Salaberri Euskal Herri kontserbadorera. Berdin zion, ordurako berak misio bat zuen-eta geratzen zitzaion denborarako: bera bezalako gaixoen alde lan egitea.
Lehendabizi, bakarrik hasi zen lanean. Sei-zazpi hilabetez, hondartzarako mahai txiki bat hartu, eta Portaloian jartzen zen, Arrasateko erdigunean, informazioa zabaltzen.
Baina gizon pragmatikoa izanda, berehala hasi zen aliantza-sare bat josten. Hasteko, konpondu egin zituen etxeko harremanak, Idoia arrebarekin nagusiki. Handik aurrera, etengabe partekatuko zituen bere proiektuak harekin, eta bien arteko harremana nabarmen hobetu zen. Kalean ere, aliatuak egin zituen bere kausarako: Iñaki Telleria eta Domi Korta mondragoetarrak, besteak beste. Txagorritxuko Ospitalean ere, lagun egin zituen bertako medikuak, tartean Jose Manuel Agud. Eta Gipuzkoatik kanpo, bidelagunak bilatu zituen. Debagoienean auto-laguntza talde bat antolatu guran, harremanetan jarri zen Gasteizko talde batekin, Arabako Hiesaren Kontrako Batzorde Hiritarra, eta denboraldi batez haiekin aritu zen lanean, ikasteko horrelako talde bat zelan kudeatu, gero han ikasitakoa bere bailarara eramateko. Bilbon, bestalde, Bizkaiko taldeekin egin zuen bat, eta hantxe ezagutu zuen Josu Unanue T4 taldeko sortzaile bermeotarra, hura ere hiesaren kontrakoa, gerora bere lagunik handienetakoa izango zena.
1991n, irailaren 11tik 15era, Josu Unanuerekin batera, Jon Salaberri Londresen izan zen, GIB-hiesarekin bizi zirenen Nazioarteko V. Batzarrean. Bertako leloa berezia izan zen: “Biktima izatetik, irabazle izatera!”. Londrestik gogoberrituta etorri ziren, auto-laguntza bultzatzeko prest. Hiesdunen etorkizuna euren esku jarri nahi zuten. Handik bueltan, Jon Salaberrik ere premisa horiekin ekin zion berriz lanari: “Londresen (aurrez Madrilen ere bai), kontinente guztietako ehundaka lagunen taupada, bizia, sentitu dut: kultura eta sinesmen ezberdinetako jendea, eta oso bide ezberdinetatik kutsatua gertatu dena. Denok genuen zerbait amankomunean: GIB (Giza Immunoeskasiaren Birusa) eta itxaropen berbera: borroka egin eta bizitzea. Asko eskatzea ote?” (Arrasate Press, 123).
Araban zebilen arren, Debagoienean ere mugitu zen Jon Salaberri, eta Hies Ekimena izango zena sortu zuen, auto-laguntza talde bat Hiesaren aurkako Batzorde Hiritarrek sortua. Hies Ekimena izan zen Salaberriren proiektu kutuna.
Hies Ekimenak laguntza eta elkartasuna eskaintzen zien seropositibo eta hiesdunei. Baita zerbitzu hauek ere: informazioa hiesari buruz; aholkuak elikaduraz, higieneaz eta ariketaz; aholkularitza eta defentsa diskriminazio kasuetan; informazioa gaixoen eskubideez; laguntza afektibo-emozionala; antisorgailu eta xiringa erabili bakoak banatzea, doan; liburutegi txiki bat eta bestelako ekintzak.
Arrasateko Udalak bulego bat utzi zion elkarteari Arrasate pasealekuan, eta urte haietan Hies Ekimenak sekulako lana egin zuen bailaran. 1992an, esate baterako, Hies Ekimenak jardunaldi batzuk antolatu zituen, Hiesaren mundu eguna, 20 hitzaldi baino gehiago, mahai informatibo bat jarri Sebero plazan, eta Quiérete, quiéreme aldizkaria argitaratu. Saldu ere, ugari: 11.000 antisorgailu, 1.600 kartel, 6.500 aldizkaritxo baino gehiago, 1.500 pegatina, 250 ale Quiérete, quiéreme aldizkaritik, 100 ale Sidapress, aldizkari bat Bilbon egiten zena. Urte hartan Hies Ekimenak 1.836.062 pezeta jaso zituen udaletatik, enpresetatik eta salmentetatik. Alegia, 11.100 euro inguru. Gastatu, berriz, 1.742.721 pezeta, hau da, 10.500 euro inguru. Hurrengo urtean, ostera, 2.000.000 pezetako aurrekontua izan zuen, hots, 12.000 euro gutxi gorabehera. (Arrasate Press, 177).
Datu horiei erreparatuz gero, seguruenik, urte horixe izan zuen onena Hies Ekimenak. Garai hartan Jon Salaberrik orduak eta orduak igarotzen zituen elkartearen bulegoan edo eskolaz eskola hitzaldiak egiten.
Hil arte, Jon Salaberri hiesaren aurpegia izan zen Euskal Herrian: elkarrizketak eman zituen hedabide askotan, telebistako eztabaidetan parte hartu zuen, hitzaldiak egin zituen… Horra lau adibide:
Urte pare bat lehenago Salaberri zabaltzen hasitako mezua hedatzen ari zen Euskal Herrian, eta gizartea bere egiten ari zen.
1993ko irailean, Jon Salaberri eta Josu Unanue Acapulcora joan ziren, Mexikora, nazioarteko konferentzia batera, hiesaren gainekoa. Josu Unanuek hauxe gogoratzen du: “Londrestik indarberrituta itzuli baginen, Acapulcotik jota etxeratu ginen, han bazterkeriaren gordina bizi izan genuen-eta. (…) Horrez gain, Jon gaixotu egin zen”.
1994ko apirilean, berriz, Jonek toxoplasmosi bat izan zuen, garuneko infekzioa. Jeneralean, jende osasuntsuari ez dio kalterik egiten, baina sistema immunea hondatuta dutenei (hori da hiesak jotako gaixoen kasua), parasito horrek kalte handia egin liezaieke, Joni adibidez. Larri eraman zuten Txagorritxura, pentsatuta ez zela handik irtengo. Irten egin zen, baina gaitz hark kalte handia egin zion. Hasieran, ebakuntzaren ondorioz, oreka, mintzamena eta idazteko ahalmena galdu zituen. Hala ere, denborarekin, berreskuratu egin zituen azken biak, nahiz eta berba zailtasunez egiten zuen. Oreka, berriz, ez. Ondorioz, harrezkero, aulki gurpildun batean ibili behar izan zen, ez zuen-eta indarrik. Urtebete inguru, jarrita bizi izan zen, beti lagunduta.
Ordurako hagin asko galdu zituenez, dieta berezia zuen, pureak eta janari bigunak. “Haragia jatea ezinezkoa zait, baina arrainarekin ondo moldatzen naiz, eta esne asko edaten dut, gibelerako ona delako”, aitortu zion berak Arrasate Press aldizkariari 1994ko abenduan.
Arazoak arazo, mugitzen zen batetik bestera, gehienetan familiak lagunduta. Horrela, astebete egin zuen Kanarietan, bi izekok lagunduta.
Berak eskerronez hitz egiten zuen familiari buruz: “Nire arreba Idoia oso ondo portatzen da nirekin; behin baino gehiagotan esan dut monumentu bat egin behar zaiola: edozeinek ez dio bere bizitzari uko egiten beste batena zaintzeko, eta horrek arazo bat dakar: hiltzen naizenean, hutsune handia sentituko du bere bizitzan: hortik ateratzen jakingo duela espero dut”.
Azken urtea gogorra izan zen Salaberrirentzat. Pneumonia izaten zuen, eztula, katarroak eta arazoak arnasa hartzeko. Takian potian Txagorritxura eramaten zuten, eta han Jose Manuel Agud doktoreak eta bere taldeak artatzen zuten. Jon pozik itzultzen zen ospitaletik, bai medikuek eta baita erizainek ere, ondo zaintzen zutelako.
Hiru urte lehenago, 1992ko otsailaren 5ean, Jon Salaberrik testamentu irekia idatzi zuen Fermin Lizarazu Arrasateko notarioaren aurrean, Jose Caros Arnedo notario titularra ez baitzegoen orduan herrian. Notarioagana eraman aurretik, Idoia arrebari erakutsi zion agiria, irakur zezan. Testamentuak hiru klausula zituen, baina guri lehenbizikoa interesatzen zaigu, zehazten baitzituen zer tratamendu edo teknika mediku erabili gaixoarekin beronen azken momentuetan, eta zer egin bera hildakoan. Bertan Jonek baimena ematen zien bere medikuei, berarekin erabil zitzaten behar ziren botikak, mina-eta eragozteko. Horrekin batera, ez zien baimenik ematen bera inkontzientzian utziko zuten tratamenduak erabiltzeko. Garbi utzi zuen, gainera, debekatu egiten ziela bere bizia modu artifizialean luzatzea, mediku gehienek ikusten bazuten bere egoerak ez zuela erremediorik. Halaber, eskatu zuen etxean hiltzea, bere familiaren esku utzita bisita kopurua eta berauen egokitasuna. Bera hiltzen zenerako, berriz, honakoak zehaztu zituen testamentuan: bere gorpua erretzea; bere gorpua edo errautsak inola ere ez sartzea eliza batean; bere errautsak non zabaldu; bere agurrean musika edo kanturen bat jartzea, alaia ahal izanez gero; eta eskelaren bat jarriz gero prentsan, bertan horrelako testu bat jartzea: “Agur bero eta amultsua lagundu didatenei aurre egiten bizitzari, gaixotasunari eta heriotzari, lehenik nire familiari. Eta itxaropen-arnasa hiesarekin bizi direnei. Denei, besarkada bat eta musu bat. Nire ondoan sentitzen zaituztet, bizirik eta hurbil”.
1995era itzulita, urte hartan Salaberri eta beste asko hasi ziren anti-erretrobiral berri batzuk hartzen, AZT izenekoak, eta igarri zitzaien apur bat hobetu zirela, baina, Domi Kortak dioenez, “berandu zen, ordurako oso erreta zeudelako”.
Jon itzaltzen ari zen. Hil aurreko larunbatean bere lagunek kalejira bat egin zuten Arrasaten hiesaren kontra, baina Jon ez zen etxetik irten. Haiek eskatu arren, etxeko balkoira ere ez zen irten. “Bazenekien —idatzi zion Txus Congil Askagintzako bozeramaileak Egin egunkarian Jon hil ondoren—, bazenekien agurtu behar zinela, baina agurrak sekula ez dira izan zure gustukoak”.
1995eko maiatzaren 10ean, asteazkena, medikua etorri zen Jon ikustera, hau ohean zegoela. Birikak urez beteta zeuzkan, eta arazoak zituen arnasa hartzeko. Joan aurretik, medikuak esan zion Idoiari, Jon okerrera joanez gero, deitu eta emango ziola pastilla bat, denbora eramangarriagoa egiteko. Biak geratu ziren etxean: Jon ohean, eta Idoia etxeko lanak egiten. Halako batean, nebaren logelara joan zenean ikustera zelan zegoen, hilda ikusi zuen.
Egun batzuk geroago, maiatzaren 14an, familiartekoak eta lagunak Leintz-Gatzagara joan ziren, Gipuzkoan, Jon Salaberriren errautsekin, han azken agurra ematera senitarteko eta lagunari. Hango parke txiki batean, txalapartaren hotsak entzun ziren. Gero, Sagra Lopez eta Josu Gallastegi lagunek hartu zuten hitza. Haritz bat landatu zuten Salaberriren omenez. Amaitzeko, ondoko zubitik behera Deba ibaira bota zuten haren errautsen parte bat. Hark testamentuan eskatu bezala, gainerako errautsak zabaldu zituzten Saran (hark eta arrebak Lapurdiko herrian zuten etxean), mendian eta itsasoan.
Jon Salaberri hil eta urtebetera, 1996an, anti-erretrobiral berriak agertu ziren, eta horiek izugarri jaitsi zuten heriotz kopurua hiesak jotako gaixoen artean.
Hala ere, oso urte gogorrak izan ziren 1984tik 2000 artekoak. Aldi hartan 3.360 lagun hil ziren hiesak jota Hego Euskal Herrian, gehienak gazteak, tartean Jon Salaberri, marjinazioaren lokatzetatik sortutako aktibista, eta haren kuadrillako lagun asko. Gaixotasunean aurkitu zuen bere bizitzaren zentzua, bera bezalako gaixoen alde lan eginda.